Yawanawá: starożytne dziedzictwo w sercu Amazonii

Pośród gęstwin amazońskiego lasu deszczowego Brazylii, wzdłuż spokojnej rzeki Gregório, żyje lud Yawanawá. Od setek lat ta rdzenna społeczność funkcjonuje w myśl przekazywanych z pokolenia na pokolenie wartości, takich jak jedność i wspólnota. Tożsamość etniczna plemienia symbolizowana jest nawet przez jego nazwę, gdzie Yawa to miejscowe określenie pekari - popularnego w tamtej części Amazonii gatunku zwierząt stadnych - z kolei Nawá to słowo oznaczające “ludność”. Duchowa więź z pekari odzwierciedla jedność grupy, przypominając jej także o głębokich relacjach z zajmowanym terytorium. 

W ten sposób lud Yawanawá dba o utrzymanie spójności społecznej o stabilnej duchowej i kulturowej esencji, nietkniętej przez zmienne koleje losu i wyzwania, jakie miały zostać zesłane na to amazońskie plemię.

Łączenie kultur i historii

Podobnie jak wiele innych amazońskich społeczności, Yawanawá prawdopodobnie nigdy nie żyli w całkowitej izolacji. Ich losy często splatały się z sąsiednimi plemionami, takimi jak Shawãdawa, Iskunawa (Shanênawa), Runanawa, Sainawa (Yaminawá) czy Katukina. Dzięki migracjom rodzin oraz sojuszom, często utrwalanym przez małżeństwa mieszane, plemiona te dzielą więcej niż tylko granice swoich terytoriów. Ich historia scaliła je więzami krwi, nadając także wspólny kierunek i wizję na przyszłość. 

Cień kolonizacji odbił się jednak na wielu rdzennych grupach etnicznych. W XVI wieku nastąpił pierwszy kontakt Yawanawá z przybyszami z Europy. Był to początek okresu naznaczonego wieloma okrucieństwami wobec zamieszkujących Amazonię społeczności. Obsesyjne pragnienie eksploatacji zasobów naturalnych, takich jak kauczuk, poskutkowało zniewoleniem Yawanawa przez kauczukowych baronów.

Wiele lat później plemię znów zetknęło się z przybyszami z Europy. Kolejne zagrożenie ze strony białych przyszło w XX wieku, wraz z misjonarzami, którzy w latach 1960-tych nieumyślnie stali się agentami niespodziewanej wymiany kulturowej. Elementy, takie jak alkohol, cukier czy sól szokowały, sprowadzając pijaństwo i rozleniwienie. Były to kolejne trudne wyzwania, którym ta dumna ludność sprostała w dużej mierze dzięki solidnym fundamentom kulturowym, pozwalającym na zintegrowanie nowo przybyłych zagrożeń bez narażenia na szwank swej podstawowej tożsamości. 

Renesans Yawanawá: odrodzenie kulturowe w czasach nowożytnych

Kolejne lata XX wieku przyniosły powiew świeżości i nowej nadziei. Po latach spędzonych pod jarzmem handlarzy kauczukiem i wpływów zewnętrznych, plemię doprowadziło do odnowienia i ustanowienia własnej odrębności etnicznej. W 1983 roku rząd Brazylii oznaczył ziemie zajmowane przez społeczność Yawanawá, obejmujące powierzchnię 92 860 hektarów. 

Zatwierdzenie terytorium tchnęło nowego ducha w społeczność, która mogła skupić się na ożywieniu dawnych praktyk kulturowych i duchowych. Nie była to rewolucja, odrzucająca wszystko, co przyniósł biały człowiek - był to raczej renesans, który integrując świat współczesny, zwrócił się także ku historii i korzeniom. Starszyzna, bazując na starożytnej wiedzy, niosła przekaz tradycji młodszemu pokoleniu. Dziś społeczność wydaje książki, opowiadające dzieje i legendy plemienia, a także organizuje festiwale kulturowe - również dla osób z zewnątrz. 

Wielu członków plemienia zdecydowało się skierować kroki ku życiu w “świecie zachodnim” - w sercu jednak pozostając Yawanawá. Osoby, takie jak Nixiwaka Yawanawa, docierają w ten sposób do globalnych platform, by bronić praw plemion amazońskich na forum międzynarodowym.

Szamanizm: filar duchowości Yawanawá

Słowo “szamanizm” wywodzi się z kultur mongolskich i z regionów Syberii. Potocznie jednak uważa się, że wszelkie praktyki duchowe nazywać możemy “szamanizmem”. Rdzenne społeczności Ameryki Południowej nawet nie znają tego słowa, w swojej kulturze określając “szamana” mianem pajé. Na potrzeby tego artykułu i dla łatwości komunikacji w kontekście świata “zachodniego”, będziemy korzystać tu z ogólnie przyjętego określenia “szaman”. 

Należy zaznaczyć, że szamanizm nie jest jedynie praktyką religijną Yawanawá, jak mogłoby się wydawać, spoglądając z perspektywy “zachodniej”. Jest to raczej nić, łącząca dzisiejszych członków plemienia z przodkami, Ziemią i wszechświatem. 

Rola pajé wśród Yawanawa jest bardzo znamienna. Poza kontaktowaniem się ze światem ducha, zakłada ona także oddanie się zgłębianiu wiedzy na temat roślin leczniczych i praktyk uzdrawiających. Szamani rozszyfrowują sny, pracują z energią i przewodniczą w świętych rytuałach z użyciem roślin mocy. 

W duchowości Yawanawá znamienne są także dość rygorystyczne ceremonie inicjacyjne, którym przyszli wojownicy i uzdrowiciele poddają się pod przewodnictwem szamanów. Przy takich okazjach możemy być świadkami nie tylko pieśni czy rytuałów, ale także i wyzwań, które sprawdzą odwagę i odporność psychiczną inicjowanych. 

Choć praktyk duchowych Yawanawá jest wiele, wszystkie mają jeden wspólny cel: zapewnienie duchowego zjednoczenia plemienia, a tym samym przetrwanie jego etnicznej tożsamości w obliczu zmienności czasów i kolejnych wyzwań, jakie mogą nadejść w przyszłości.

‍Rapé: święta tradycja Yawanawá i jej głębokie znaczenie

W sercu praktyk duchowych i leczniczych Yawanawá leży zastosowanie rapé. Wytwarza się ją głównie z popiołów świętych roślin, często łącząc je z nasionami czy korą drzew. Dokładne składniki i ich proporcje są różne, a przepisy często stanowią ściśle strzeżony sekret, przekazywany jedynie wtajemniczonym. 

Rytuał rapé zakłada podawanie rapé przez rurkę, zwaną tepi lub kuripe. Nie służy ona jednak celom rekreacyjnym. Ma ona głębokie znaczenie duchowe, lecznicze i kulturowe. Według przekazów Yawanawá, doświadczenie medycyny rapé, choć często intensywne, oczyszcza duchową, emocjonalną i fizyczną istotę człowieka, dostrajając ją do wyższego “ja” i energii wszechświata. Rapé wyostrza koncentrację, usuwa mgłę mentalną i może ułatwić głęboki wgląd w siebie. Również z medycznego punktu widzenia ta niezwykła jest za swoje właściwości terapeutyczne. Według rdzennych uzdrowicieli, pomaga ona w przypadku różnych dolegliwości fizycznych, a także równoważy przepływ energii w ciele. 

Rytuał dzielenia się rapé podczas zgromadzeń służy nie tylko ćwiczeniu ducha. Jest to także akt komunii społecznej – ponowne potwierdzenie jedności, zaufania i wspólnego celu w obrębie plemienia. Pozwala scalić to, co ziemskie, z tym, co eteryczne, ugruntowując Yawanawá w praktykach przodków, jednocześnie łącząc ich z rozległą przestrzenią kosmosu.

‍

‍